(: اطلاعات عمومی :)

این مسجد همه ساله در ایام محرم پذیرای خیل عظیمی از عاشقان اباعبدالله الحسین (ع) از سراسر كشور و حتی خارج از كشور می شود و حاضرین در این مكان مقدس به صورت خالصانه ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت (ع) اعلام می كنند.

عزاداران حسینی با شركت گسترده در دسته عزاداری عظیم زینبیه زنجان، وحدت و یكپارچگی شیعیان و عاشقان خط سرخ امام حسین (ع) را به تصویر كشیده و جلوه ای از عشق و دلدادگی خود را به سرور و سالار شهیدان به نمایش می گذارند.

در مسیر حركت دسته عزاداری زینبیه اعظم زنجان ، نذورات نقدی و غیرنقدی زیادی به زینبیه اعظم زنجان اهدا و همچنین هزاران راس گوسفند ، گاو و گوساله به صورت زنده اهدا و یا در مسیر حركت دسته ی عزاداری ذبح می شوند.

قدمت این مكان مقدس، به بیش‌ از 400 سال ‌رسیده و از جمله مساجد باستانی در استان زنجان محسوب می‌شود و بنا به ‌گفته برخی پیشكسوتان و همسایگان محل مسجد زینبیه زنجان، قبلا به صورت باغی سرشار از گل‌های محمدی بوده است و صاحب این ملك كه‌ اغلب اوقات متوجه صدای ‘یازینب یازینب’ توام با گریه و شیون می‌شده، تصمیم می‌گیرد بخشی‌از باغ را بصورت ‘تكیه’ كه ‌در آن سال‌ها متداول و معمول بوده درآورد و نام آن را نیز ‘زینبیه’ بگذارد.

از زمان احداث تكیه در این باغ سرشار از گل‌های محمدی، همه ساله مردم متدین و دردمند زنجان در ماههای محرم و صفر درآن جمع می‌شدند و به ‌عزاداری و نوحه سرایی می‌پرداختند و این درحالی بود كه تمامی هزینه‌های تكیه نیز تا زمان حیات صاحب باغ، توسط وی تامین و پرداخت می‌شد.

این مكان مقدس تا سال 1085 ‪ هجری قمری همچنان بصورت تكیه در داخل باغ مورد استفاده مومنان قرار می ‌گرفت، ولی با توسعه شهر زنجان، واحدهای مسكونی اطراف آن را فراگرفت

به گفته مسوول حوزه فرهنگی زینبیه اعظم زنجان ، این مكان مقدس تاكنون سه ‌بار تجدید بنا شده است كه یك مرحله آن باهزینه فرد خیری بنام ‘جمیله خانم’ و مراحل دیگر نیز به ‌همت و یاری شهروندان متدین زنجان، صورت گرفته است.

تاریخچه مسجد زینبیه اعظم

از تاریخچه زینبیه زنجان اسناد مکتوب زیادی در دسترس نیست. اما نقل قول‌های فراوانی سینه به سینه درباره این مسجد گفته شده است. یکی از این موارد این است که در روزگار گذشته باغچه‌ای درون کهن دژ زنجان قرار داشته است.

صاحب باغچه هر روز از گوشه‌ای از باغچه که در آن گل‌های محمدی روئیده بود صدای ناله و «یا زینب» می‌شنود، حتی گاهی گویی چراغی زیر گل‌ها روشن می شود.

بدین ترتیب صاحب باغچه تصمیم می‌گیرد آن قسمت را به تکیه‌ای تبدیل کرده و نام آن را زینبیه بگذارد. از این رو محلی که باغچه در آن قرار داشت از آن زمان تا کنون به محله زینبیه معروف می شود.

به گفته حاج سجاد احمدپور، رئیس هیات امنای مسجد زینبیه، این اتفاق بین سال‌های ۱۰۲۰ تا۱۰۲۲ هجری قمری رخ داده است.

او می‌گوید:«تا زمانی که صاحب باغ زنده بود هر ساله در ایام محرم و صفر به مدت دو ماه محل مذکور را سیاه پوش می‌کرده و مراسم عزاداری و سوگواری سالار شهیدان و سرور آزادگان جهان در آن محل برگزار می گردیده است.او در زمان حیات خود وصیت می‌کند پس از وفاتش، مراسم عزاداری را همه ساله برگزار و هزینه آن را از عایدی باغچه تامین کنند.»

به گفته احمدپور این محل سه بار تجدید بنا شده است، بار اول در سال ۱۰۹۲ هجری قمری زینبیه با تیر چوبی تجدید بنا می‌شود، بار دوم در سال ۱۲۹۲ بانویی به نام «زینب خانم» هزینه تبدیل آن را به مسجد متقبل می‌شود و برای سومین بار در سال ۱۳۹۵ هجری قمری مطابق با سال ۱۳۵۴ شمسی به همت مردم زنجان و عاشقان اهل بیت این مسجد تجدید بنا شده است.

در چند سال اخیر نیز برای رفع کمبود فضا چهار باب از ساختمان‌های همجوار مسجد خریداری شده و در توسعه مسجد زینبیه اعظم زنجان از آن استفاده شده است.

دکتر هوشنگ ثبوتی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه، در خصوص تاریخچه و میزان قدمت مسجد زینبیه اعظم زنجان می گوید که این مسجد داخل کهن دژ اصلی خاستگاه شهر زنجان است و در قلب مرکزی شهر قرار دارد.

دکتر ثبوتی تاکید می کند : «متاسفانه وقف‌نامه و یا کتیبه‌ای در خصوص مسجد زینبیه اعظم زنجان در دست نیست.»

او در مورد معماری این مسجد می‌گوید: «بنای مسجد فعلی، قدمتی ۱۳۰ ساله دارد و به عبارتی در سال ۱۳۰۰ هجری قمری احداث شده است. این مسجد یکی از مساجد شبستان شهر زنجان است با قوس‌های یک مرکزی است و سبک معماری اسلامی بوده و با پوسته سنتی از سازه مدرن ساخته شده است.»

ورود دومين مسجد بزرگ زنجان به فهرست ميراث ملي

مسجد زينبيه زنجان در تاريخ 20 تيرماه سال 90 با شماره 29961 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد.

معاون ميراث‏ فرهنگي استان زنجان در گفتگو با ميراث آريا (chtn)، با اعلام اين مطلب اظهار داشت: پرونده ثبتي اين اثر ارزشمند در شوراي سياست‏گذاري بهمن‎‏ماه 89 تأييد شد و اکنون شماره ثبت آن ابلاغ شده است.

«مهرداد عسگريان» با اشاره به اينکه از تاريخ ثبت اين پرونده، ضمن رعايت حقوق مالکانه مسجد زينبيه تحت نظارت، مراقبت و حمايت سازمان ميراث‏فرهنگي، صنايع‏دستي و گردشگري است، افزود: هرگونه اقدام و عملياتي که منجر به تخريب يا تغيير هويت اين بنا شود، ممنوع است.

او با بيان اينکه مرمت و بازسازي مسجد زينبيه تنها با تأييد و نظارت سازمان ميراث‏فرهنگي ممکن است، تأکيد کرد: تخلف از آن‌ها برابر مواد 558 تا 569 از کتاب پنجم قانون مجازات‏هاي اسلامي تعزيرات و مجازات‏هاي بازدارنده، جرم محسوب مي‏شود و مرتکب، مشمول مجازات‏هاي قانوني خواهد شد.

معاون ميراث‏ فرهنگي استان زنجان اضافه کرد: اين مسجد يکي از اماکن متبرکه و مورد احترام خاص مردم زنجان، شهرستان‏هاي همجوار و حتي ساير استان‏هاي کشور است.

مسجد یری بالا در بافت قدیم شهر زنجان در محله ای معروف به همین نام قرار دارد.این مسجد که دارای معماری بسیار شکیل وزیبا در نمای داخلی است . به سال 1319هجری قمری یعنی پنج سال قبل از شروع انقلاب مشروطیت سال 1324 هجری قمری توسط مرحوم شیخ حسین جوقینی سجاسی معروف به شهید ساخته شده است.

مسجد یری بالا نیز مطابق الگوی معمول در ساخت مساجد این خطه به سبک چهل ستونی بنا شده است .در میانسرای مستطیل شکل آن آب انباری قرار دارد که نحوه اجرای سازه های معماری آن مطابق با سبک معماری خود مسجد می باشد از این رو احتمال دارد که مسجد آب انبار در یک زمان ساخته شده باشد.

مسجد یری بالا دارای دو صحن وشبستان بوده که شبستان مرکزی آن دارای نمای آجرکاری است. در بدنه وسقف وشبستان زنانه دارای نمای گچ کاری شده ای می باشد.

طاقها وتویزه ها وقوسهای زیبای این شبستانها به صورت هلالی بر روی ستونهای یکپارچه سنگی استوار شده است.

ستونهای سنگی این مسجد که در بدنه بعضا” دارای شیارهای مورب و موجی بوده سر ستونهای مقرنسی شکل ستونهای مسجد وکیل در شیراز را به نوعی در اذهان تداعی می کند منبر چوبی و درهای حائل دو شبستان که دارای طرحهای گره چینی زیبایی است غنای تاریخی وهنری مسجد رادو چندان کرده است. آنچه که این مسجد را در میان مساجد شهر زنجان می تواند منحصر به فرد نماید جهت صحیح قبله آن است که توسط مرحوم شیخ ابراهیم حکمی ساخته شده وبراساس مطالعاتی که توسط مهندسین آلمانی به سال 1312 هجری شمسی انجام پذیرفت جهت قبله این مسجد منطبق با صحیح ترین ودقیق ترین وضعیت ممکن برآورده شده اجرای تزئینات بسیار زیبای آجر کاری با طرحهای متنوع خفته وراسته – حصیری پتگین همراه با محرابی مزین به طرحهای تزئینی در بخشهایی از نمای داخلی وخارجی به سبک قاجاری تعلق این بنا رابه اواخر عهد قاجار مسلم ومحرز می سازد.

مسجد یری بالا بیش از یکصد سال قدمت دارد ودر سال 1322هجری شمسی یعنی دو سال قبل از قائله حزب توده در زنجان توسط آقا شیخ یعقوب علی مقدم مرمت وتعمیر شده است.

1- یری بالا: یری در گویش زبان ترکی به معنای زمین می باشد. اطلاق نام یری در اینجا به معنای زمینی است که به ساخت مسجد اختصاص یافته وکلمه بالا تداعی معنا واصطلاح سفلی وعلیا می باشد.

2-مرحوم شیخ حسین جوقینی سجاسی معروف به شهید : وی قاضی شرع رسمی زنجان بوده واز حامیان جدی ونزدیکان مرحوم آخوند ملا قربان علی زنجانی (حجت الاسلام)که در انقلاب ونهضت مشروطه هم رأی وهم فکر ایشان بود.وی از امام جماعت به نام و معروف شهر زنجان بوده است . بنا بر قرائن موجود آن مرحوم علاوه بر دوستی از شاگردان آخوند ملا قربان علی زنجانی بود که ظاهرا”مشروطه خواهان شبانه او را در کوچه با اسلحه هدف قرار دادند که منجر به شهادت ایشان میشود شرح حال او را علامه امینی در کتاب شهدا الفضیله درج نموده است.

این مسجد تاریخی وقدیمی در منتهی الیه ضلع جنوب غربی شهر زنجان که در ادوار نه چندان دور نقطه انتهای شهر محسوب می شد در محله قدیمی مرسوم به توپاغاجی قرار گرفته است.ساخت وسازه ابتدایی این مسجد در ابتداء با صورت محوطه ای چهار گوش وبا عملکرد تکیه بوده به عبارتی فضای مستطیل شکلی که فاقد هرگونه تزئین شاخص معماری به سبک وسیاق تکایا که سقف آن بر روی تیرکهای چوبی استوار گشته است.

این تکیه به نام تکیه عباسیه معروف بوده وامروزه با ارتفاع تقریبی 70 سانتی متر در ضلع شرقی شبستان مسجد صحن زنانه آن را تشکیل می دهد.

تاریخ ساخت این بخش از مسجد (صحن زنانه) بر بخشی از بدنه خارجی آن مشرف به صحن وشبستان اصلی بر روی بدنه آجری با کاشی سبز الصاق شده به تاریخ سال 1278 هجری قمری می باشد .

مسجد دمیریه از سطح معبر عمومی پایین تر می باشد وفاقد صحن ومیانسرا ودیگر اجزاء معماری رایج در ساخت مساجد وبناهای مذهبی بوده ومانند اغلب مساجد شهر زنجان به فراخور نیاز عامه مردم وذوق وسلیقه وامکانات معماران محلی ودر پی گسترش فضای تکایا در طول زمان بوجود آمده از این رو معمار محلی تنها به ساخت شبستانهای ستوندار ومردانه وزنانه ومحراب اکتفا نموده است.

شبستان اصلی مسجد دمیریه دارای هفت ستون آجری که طاق وقوسهای هلالی آن به زیباترین شکلی به روش آجر چینی وتکنیک پتگین وآرایش شده واز این جهت در میان مساجد تاریخی شهر زنجان بی نظیر بی زنجان بی نظیر ومنحصر بفرد می باشد .این مسجد طبق تاریخی که بر روی پیشانی محراب که در صحن اصلی نقش شده ،احتمالا” زمان ساخت آن به سال 1308 هجری قمری باز میگردد و بدین ترتیب با 112 سال قدمت در شمار مساجد دوره قاجار قرار گرفته است.