(: اطلاعات عمومی :)

قلعه گمشدهباید به جنوب غربی دره شهر ایلام سفر کنید و پا به راه ارتفاعات صخره ای این شهر شوید تا بتوانید یکی از قدیمی ترین قلعه های ایلام را ببینید. قلعه ای به نام سه کسان که جایی در حدفاصل ارتفاعات کبیر کوه و دشت دره شهر قرار گرفته است و لا به لای صخره های صعب العبور این ارتفاعات، گم شده است.

مردم محلی قلعه سه کسان را با نام های سه کسون یا سکه سون می شناسند. قلعه ای که یکی از بزرگترین قلعه های دوره ساسانی اسلامی بوده و آنقدر دسترسی به آن سخت است که شاید کمتر گردشگری تاب بیاورد ارتفاعات بلند این منطقه را طی کند و زیر طاق این قلعه نفس تازه کند. با این حال، سه کسان از روزگاری که ساسانیان بر ایران حکومت می کردند و تصمیم گرفتند برای دفاع از مناطق نظامی شان این دژ را بنا کنند، تا امروز پابرجا مانده است.

قلعه سه کسان از نظر مهندسی ساخت یكی از شاهكارهای دوره ساسانی و بعد از آن است. در ساخت این بنا از قلوه سنگ و گچ استفاده شده و معماران این قلعه برای آن که دیوارهای بنا غیر قابل دسترسی باشد، آنها را روی صخره ها بنا کرده اند و حتی آب انبارهای آن را هم در دل صخره ها کنده اند. این قلعه 360 درجه به اطراف دید دارد و در واقع بهترین نوع یک بنای نظامی است که موقعیت آن هر راهی را برای فتح توسط دشمنان می بندد.

هر چند که عده ای معتقدند قلعه سه کسان در دوره حسن صبا روزگار پر رونقی داشته و به عنوان دانشکده نظامی مورد استفاده قرار می گرفته است اما عده ای هم معتقدند که قلعه سه کسان به احتمال زیاد ضراب خانه حکومت وقت بوده است و به همین دلیل نام آن سکه سان گذاشته شده است. متاسفانه این قلعه در سال های گذشته بارها و بارها مورد تاراج دزدان آثار باستانی قرار گرفته و به شدت آسیب دیده است.

آدرس : 12 کیلومتری غرب شهر چوار و 20 کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق قرار دارد
قلعه‌ی تاریخی چوار (قلا)، در 12 کیلومتری غرب شهر چوار و20 کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است. مجموعه‌ی بناهای این دژ بر فراز و دامنه‌های ناهمواری که حدود 300 متر از زمین‌های پیرامونی ارتفاع دارد. ساخته شده است، این قلعه به صورت دژی مستحکم ساخته شده است و شامل سه قسمت است: – بنای اصلی قلعه – دیوارهای جانبی و دیوارهای بلندی که از راس تپه تا سطح زمین‌های پیرامونی امتداد می‌یابند – ساختمان‌های داخل محوطه قلعه و برج‌های دیده بانی که به نظر می‌رسد همانند سایر قلعه‌های محدوده غربی زاگرس کاربرد نظامی داشته است. موقعیت قلعه و سبک معماری بنا این نظر را تقویت می‌کند. این اثر مهم تاکنون مورد بررسی و کاوش علمی قرار نگرفته است. مدیریت میراث فرهنگی استان اخیراً نسبت به شناسایی و مستند سازی آن اقدام نموده است که قدم آ‎غازین در جهت بررسی و پژوهش علمی آن تلقی می‌گردد. برخی نویسنده‌های محلی در نوشتارهای خود از این قلعه و موقعیت آن مطالب اندکی ارائه داده‌اند. شواهد فرهنگی به جای مانده از این اثر نشان می‌دهد که احتمالاً در اواخر دوره‌ی تاریخی و قرون اولیه اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. این قلعه یکی از بزرگترین قلاع منطقه است که برفراز تپه‌ای بلند در مسیر چوار، مورت، تجریان به سمت دهستان«چکر بولی» و ناحیه مرزی با کشور عراق ایجاد شده است. این اثر در حاشیه شمالی رود فرعی قلا که به رود «گدار خوش» می‌پیوندد، قرار گرفته است. جاده خاکی روستای مورت به قلاع ، درست از جنوب این محل می‌گذرد. تقریباً شمال و غرب این تپه به پرتگاه طبیعی محدود می‌شود که این امر شرایط مناسب امنیتی را برای ساکنان قلعه در این قسمت فراهم می‌ساخته است. دامنه جنوبی و جنوب شرقی این محوطه با شیبی تقریباً ملایم به محیط زمین‌های اطراف خود منتهی می‌شود. بنای قلعه برروی این تپه به گونه‌ای است که نشان می‌دهد این مکان در ادوار گذشته جایگاهی استراتژیک برای ساکنان آن بوده است. می‌توان گفت «پشت قلعه» از جمله قلاع مهم تدافعی است که در موقعیتی مناسب بر سر راه گنجوان و حاشیه غربی استان ایلام واقع شده است. موقعیت جغرافیای این قلعه با دیگر قلاع مهم منطقه به صورتی است که با هم در ارتباط بوده‌اند. ارتباط جاده‌ای، ارتباط با امکانات اولیه (علائم در شبانه روز) و… قلعه سرنی در ناحیه مرزی ایران و عراق و در غرب تپه قلاع واقع شده است و برخی قلاع در نواحی کوهستانی شرقی آن نیز وجود داشته که زنجیره ارتباطی آن‌ها قابل تصور است. چون ساختمان قلعه بر فراز یک تپه طبیعی مرتفع قرار دارد، دارای ظاهر طبیعی کوهستانی است و در قسمت‌های مختلف سطح و دامنه تپه، پوشش گیاهی جنگل و مرتع ملاحظه می‌شود. در ساخت بنای این قلعه عظیم ،الگو و نظم هندسی معینی وجود ندارد بلکه شرایط پستی و بلندی تپه بر سبک معماری اثر گذاشته و این ویژگی موجب شکل گیری بافت معماری قلعه بوده است. به طوری که دیوار عرضی کمربند بیرونی حصار و دژ قلعه به جز در دامنه جنوبی و جنوب شرقی که با شیبی تقریباً ملایم به پایین تپه و کنار رودخانه منتهی می‌شود در سایر قسمت‌ها به محدوده‌های پرتگاه‌های طبیعی اطراف تپه محدود می‌شود. همچنین بین دیوارهای دفاعی که از راس تپه و به سطح زمین‌های پیرامونی کشیده شده در برخی جاها که شیب دامنه تند می‌باشد، بقایای معماری دیده نمی‌شود ولی در جاهایی که مسطح است آثار معماری ملاحظه می‌شود. در تمام سطح و دامنه‌های تپه ونیز زمین‌های پست پیرامونی تکه‌های سفال دیده می‌شود که عمدتا چرخ ساز و معدودی از آن‌ها دست ساز می‌باشند. سفال‌های پشت قلعه در اندازه‌های ظریف، متوسط و خشن طبقه بندی می‌شوند. اکثر سفال‌ها بدون لعاب بوده و دارای پوشش گلی است. مواد اصلی به کار رفته برای برپایی آثار معماری گسترده این قلعه قلوه سنگ‌ها و لاشه سنگ‌های محلی و ملات گچ است و نمای دیوارها ساده بوده ،از هیچ اندود گچی استفاده نشده است و ظاهر نامنظم و برهنه قلوه سنگ‌ها چهره ای خشن به دیوارهای مختلف این بنا داده است. این بنای عظیم دارای قسمت‌های مختلف و متنوعی است، شامل : 1- دیوارهای دفاعی که از راس تپه به سمت پایین کشیده شده‌اند. 2- دیوارهای عرضی کمربندی در پیرامون تپه 3 – آثار معماری که بر فراز تپه در شمال قسمت اصلی تپه وجود دارد 4- مناطق مسکونی دامنه تپه 5- اتاق‌های نگهبانی6- راهرو زیرزمینی ساختمان اصلی قلعه برفراز تپه طبیعی با دیوارهای بلندی ساخته شده است و در وسط این بنا حفره بزرگی وجود دارد که احتمالا به عنوان نوعی بنای زیرزمینی از آن استفاده می‌شده است. در دامنه شمالی بنای اصلی و بر فراز سطح تپه، آثار و بقایای پی چندین ساختمان دیده می‌شود. همچنین در این قسمت قلعه ،در ضلع غربی دیوار عرضی کمربند بیرونی حصار، آثار دو برج در کنار دیوار دیده می‌شود که ارتفاع دیوارهای یکی از برجها به سه متر می‌رسد. در مجموع 5 دیوار دفاعی از راس تپه به سمت پایین ایجاد شده، که سه تا از آن‌ها در سمت جنوب قلعه و یکی در سمت شرق تپه و دیگری در سمت شمال تپه دیوارهای عرضی پیرامونی تپه را به هم وصل می‌کنند. از سه دیوار جنوبی دیوار وسطی عملکرد راهرویی زیر زمینی و پنهانی داشته، که برای آوردن آب از دامنه تپه به بالای قلعه از آن استفاده می‌شده است. برروی برخی از این دیوارها اتاق‌های نگهبانی نیز ایجاد شده است. طول برخی از این دیوارها 300 متر است . همچنین سه دیوار عرضی در پیرامون تپه ایجاد شده است که طول حصار کمربند بیرونی به حدود 500 متر می‌رسد. در قسمت‌هایی از این دیوارها اتاق‌ها و جایگاه‌هایی برای دیدبانی و حفاظت از قلعه اصلی تعبیه شده است. همچنین در جهات شمال شرق، شرق و جنوب محوطه درحد فاصل دیوارهای عرضی پیرامون تپه آثار معماری دیده می‌شود که احتمالاً محل سکونت و استقرار نیروها و دیگر ساکنان این دژ بوده است. قطر برخی از دیوارهای این قلعه به دو متر می‌رسد. سه عامل اصلی به احتمال زیاد موجب شده تا قلعه عظیم چوار در این مکان برپا شود: 1) ارتفاع نسبتاً بلند تپه طبیعی که قلعه چوار برآن قرار دارد و شرایط خاص آن که تقریباً از جهات سه گانه غربی، شمال و شرقی به پرتگاه منتهی می‌شود و تقریباً از این سه جبهه تپه دارای موانع طبیعی است که ورود به قلعه را غیرقابل نفوذ کرده است. حصار عرضی کمربند بیرونی پیرامون تپه نیز به این مهم کمک می‌کند. 2)شرایط خاص قرارگیری این تپه در یک موقعیت استراتژیک بر سر راه چوار، چم ژیه و نواحی مرزی عراق. 3)وجود رودخانه جاری در جبهه جنوبی این مکان ،که مشکل نیاز به آب را رفع کرده است، بخصوص با ایجاد راهروی زیرزمینی در این جبهه بنا از راس تا دامنه‌ی تپه به راحتی می‌توانستند آب مورد نیاز خود را تامین نمایند. این بنا جزء قلاع نظامی- مسکونی می‌باشد و این امر را می‌توان از روی خرابه‌های باقی مانده از دیوارهای اتاق‌ها و همچنین از روی باروها و برج‌های نگهبانی آن به خوبی مشاهده نمود. آثار فرهنگی سطح تپه وسعت و گستردگی بقایای معماری و نوع مصالح به کار رفته نشان می‌دهد که احتمالاً این بنا متعلق به اواخر دوره‌ی تاریخی و اوایل دوره‌ی اسلامی است البته در مورد قلعه چوار به جز چند منبع محلی اطلاعات علمی و دقیقی در دسترس نیست و در منابع تاریخی به آن اشاره نشده است.

قلعه گلاب یکی از آثار تاریخی استان خوزستان است که در روستای چم بوستان از توابع بخش زیدون شهرستان بهبهان در ساحل جنوبی رودخانه زهره قرار دارد.

این قلعه از آثار دوره ساسانی در استان خوزستان می‌باشد که در دوره اسلامی نیز مورد استفاده بوده است. به گفته ابن بلخی، این قلعه در قرن ششم هجری قمری (سال 510)، در اختیار امیر فرامرز بن هداب بوده و در قرن نهم هجری قمری (سال 824)، مرکز حکومت امیر شیخ لیراوی بوده است.

راه قلعه گلاب از گوشه شمالی کوه آغاز شده که با پیچ‌های زیاد و شیب تندی در جهت شمال غربی و جنوب غربی امتداد می‌یابد.

این قلعه به جهت موقعیت استراتژیک و نظامی و دارا بودن امکانات خدادادی مانند چشمه و رودخانه و مسیر دسترسی بسیار سخت، در شهر ارجان کم‌نظیر و حتی بی‌نظیر است.
روبروی قلعه گلاب قلعه دیگری به نام گل (یا دختر) وجود دارد.

قلعه امير بهمن خان صمصام در 23 كيلومتري شهر دزفول و درنزدیکی روستاي علي شلگهي قرار دارد . در گذشته متعلق به شخصي به نام امير بهمن خان صمصام بوده است. اطراف اين قلعه در گذشته باغي بوده و نيز در پشت قلعه باند فرود هواپيماي شخصي صمصام خان بوده است. بناي آن در دو طبقه ، آجري و برگرفته از نقوش معماري ايراني و به خصوص آجركاري دزفول است. به كارگيري زيباي فريز، نيم ستون ها (كرتله) ، طاق هاي رومي و سه بخشي جلوه اي ويژه به اين قلعه داده است. در حال حاضر اطراف این قلعه ی زیبا را مزارع کشاورزی احاطه کرده است.
این اثر به دلیل ارزش های معماری و هویت تاریخی خود به شماره 29169 در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است.
منابع:
تحقیقات از افراد محلی مطلع و کارشناسان میراث فرهنگی
عکس : محمد آذرکیش