(: اطلاعات عمومی :)

گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دراد و یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است

این گنبد در حد فاصل سال‌های 704 تا 712 قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است.

سلطانیه، زمانی پایتخت و مسکن شهریاران ایران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.

گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر تهران – زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی‌نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می‌آید.

گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، و زیبایی‌شناسی و تزیینات، نمونه¬ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می‌آید. [300 کیلومتر تا بزرگترین گنبد آجری جهان]

در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تأکید قرار داده‌اند.

بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌کاری تزیین شده است. [گنبد سلطانیه، جامه فیروزه‌ای بر تن کرد]

در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی که محراب آن دارای حاشیه گچبری است، دیده می شود. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می‌رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بنای معظم و عالی دیگری جنب آرامگاه بوده است.

کاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره های آن از لحاظ هنر کاشی پزی فوق العاده ممتاز و کم نظیر است.

پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشکیل شده است. [«خوب، بد، زشت» گنبد سلطانیه‌]

گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع 50/48 متر و قطر دهانه 40/24 متر، بزرگ‌ترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان می‌باشد.

این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد 160 سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتی‌متر است.

سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر کرده است.

در فضای گنبدخانه، 8 جرز سنگین با عرض 78/6 متر قرار دارد که وزن 1600 تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل 50 متر مربع و بار وارده بر آن 200 تن محاسبه شده است.

در زوایای اضلاع 8 ضلعی در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبیه شده است. وجود این مناره‌ها، یکی از عناصری است که در حل مسایل استاتیکی نقش موثری داشته و نیروهای فشاری این عناصر، نیروهای رانشی گنبد را خنثی کرده و آنها را به جرز و پی منتقل می‌کنند.

دومین فضای آرامگاه اولجایتو، فضای تربتخانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع 60/17 متر و عرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است.

سردابه سومین فضای آرامگاه است که ورودی آن در ایوان جنوبی تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد.

این بنای 1600 تنی در 700 سال گذشته تنها 2 تا 8 سانتی‌متر نشست داشته است. در حالی که ضخامت پی بنا فقط نیم متر است و تنها در قسمت شمالی بنا به 5/1 متر می‌رسد.

گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچ‌بری، کاشی‌کاری، کتیبه‌نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است.

تزیینات گچ‌بری در سقف ایوان‌های 24 گانه طبقه دوم بنا، از زیباترین نمونه‌های گچ‌بری در بناهای اسلامی به شمار می‌آید.

در این آرامگاه، برای نخستین‌بار در تاریخ معماری اسلامی، در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی‌کاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.

در رابطه با کاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابی باید گفت که نوری که از سوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌های کوچک نشان‌دهنده حدود دقیقه است.

گنبد و شهر سلطانیه در سال 2005 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

این بنا در سیر ارایه نمونه معماری اسلامی و ایرانی بی نظیر و بی مانند است و از نمونه های منحصر به فرد معماری ایران زمین میباشدکه در شهر زیبای همدان قرار گرفته و میراث دار پیشینه اعتقادی مردمان همین دیار است که مورد توجه محققان بوده است و مسلما در جای جای باور های مردم همدان جایگاه بس رفیع و بی مانند دارد چنانکه اشعاری به صورت عامیانه در مورد این بنا ذکر می شود که از این اشعار می توان به شعر: ((دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش)) اشاره کرد.

بنای گنبد علویان که تا چندی پیش در محدوده دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر مجالی برای شناساندن معماری منحصر به فرد خود نداشت اکنون پس از آزاد کردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده آن در وضعیت مناسب تری قرار گرفته و به دلیل معماری ویژه و تزیینات بسیار پیچیده گچی آن در خور معرفی است.گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد.این گنبد از سمت شمال در خیابانی که میدان عین القضات را به میدان امامزاد عبدالله ختم می کندقرار گرفته است و ازسمت جنوب با خیابان باباطاهر و از شرق با خیابان اکباتان محصور شده است.

بر اساس شناسنامه فنی بنا، گنبد علویان یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است، که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شد و سپس در دوره های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شده است.

علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده است که در گذشته های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است.

گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان شناسان بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل یافته است.این گنبد به دلایلی چند واز جمله ویژگی های منحصر به فرد کالبدی وظرافت تزیینات استثنایی آن همواره مورد توجه ویژه محققان قرار داشته .پورفسور آرتور اپهام پوپ به خصوص به این بنا عنایتی خاص نشان داده و در هنگام قیاس با معماری دوره های پیشین چنین گفته است:معماری مغول ایلخانی با پیشینیانش نزدیکی دارد و در واقع رشد همشکل سبک ها و شیوه های قبلی سلجوقی است ارتباط میان این دو سبک چنان نزدیک است که در برخی موارد مانند گنبد علویان همدان عقاید در مورد سلجوقی یا مغولی بودن بنا متفاوت است ولی به طور کلی معماری مغولی دارای یک خصلت ویژه خود بود و در بسیاری جنبه ها با کارهای سلجوقی تفاوت داشت.گر چه در بنای مغولی یک مقیاس عظیم به کار رفت اما آنها در عین حال خیلی سبک ترند ....به طور کلی در این معماری سختی و خشنی کاهش یافته فضاهای خالی بیشتر شده و روشنایی افزون تر و بهتر طراحی شده است.

نقشه بنای چهار ضلعی و گوشه های آن دارای لبه های ستاره ای شکل است . دیوار های این مقبره مکعب شکل بوده ، تا خط آغاز گنبد باقی مانده ولی خود گنبد فرو ریخته و از بین رفته است . اداره کل باستان شناسی در سال 1317 شمسی به نحوی اساسی نسبت به تعمیر آن ـ تا حدی که بااصول تعمیر آثار قدیم متناسب بود ـ اقدام کرد و بر روی آن پوششی از چوب و شیروانی ترتیب داد که اکنون بر قرار و مورد پسند خاطر علاقه مندان آثار تاریخی است. این مقبره باآجر ساخته شده است و از کف زمین بلند تر است و مانند دیگر مقبره های چهار ضلعی بر روی سکوی قرار گرفته که داخل سکو را طبقه زیرین مقبره شامل می شود در محوطه جلو خان مقبره پله های سنگی که تعداد انها به نه عدد می رسد به چشم می خورد.

امروزه به دوراین بنای تاریخی حصارکشی انجام شده است وازطرف سازمان میراث فرهنگی حفظ و نگه داری می شود و در طی سال های گذشته مرمتهای چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب بر روی این بنای تاریخی انجام شده است.

این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است، و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی (سده های 6و 7هجری) است.شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال 542 هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن (8متر در 8متر ) و تزیینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است که از بنا های اوایل قرن 6 هجری قمری است .بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.

بنا به صورت مکعبی 4ضلعی در ابعاد 8/12 در 5/12 متر و ارتفاع 5/11 متر ساخته شده و 4 جرز ستون مانند به ارتفاع 5/9 متر با قطری قریب به 2 متر و شبیه برجهایی در 4 گوشه آن را در میان گرفته اند .هر یک از برجها دارای 5 طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع8 متر و عرض 1 متر و عمق 5/. متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.

در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع 5و 7 و به ارتفاع 10 متر و عرض حدود 5/5 متر دیده می شود .درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع 60/5 و عرض 90/3 به صورت بر جسته قرار دارد.ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض 6/1 و ارتفاع 40/3 متر جلوه ای ویژه به آن می بخشد.

بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می شود. پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی به صورتی بدیع تزیین کرده است.

حد فاصل طاق نما و برجهای پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم ارتفاع با کل بنا و به عرض 80 سانتی متر پوشیده از تزیینات گچبری و نیز دو سطح نیم دایره که با آجرهای راسته و خفته تزیین شده اند زینت می بخشند.اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق نما به ارتفاع 5/8 و عرض 4متر است که درون آنها با برجسته کاریهای آجری مشتمل بر طرحهای تو در تو لوزی شکل تزیین شده است.

بر فراز طاق نما ها و قسمتهای انتهایی برجها بقایایی از کتیبه ای آجری و بر جسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره (دهر) مشاهده می شود .

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمینهای اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل 2/1 متر واقع شده و در حال حاضر 7 پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند.

در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق نما در اضلاع غربی −شرقی پوشیده از طرحهای انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می شود .محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است . معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف روشنایی مناسبی به محوطه داخل بنا می دهند.

راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می کند . سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است.فضای داخلی آن از 6 حجره با طاق نمای جناغی تشکیل شده و قبر ها به شکل حجمهای مکعب مستطیل شکل پوشیده از آجرهای لعابدار فیروزه ای در مرکز آن قرار گرفته اند.

به دلیل تخریب گنبد اصلی بنا در گذشته ای نا معلوم به نظر می رسد هنوز مرمتهای انجام شده در 68 سال قبل (سال 1317) و پوششی که با سقف شیروانی برای جلو گیری از انهدام بنا بر فراز آن تعبیه شده همچنان باید باقی بماند چون تا کنون مدرک مستند و نقشه ای که گویای چگونگی وضعیت گنبد فوقانی این آرامگاه باشد به دست نیامده است. از همین رو مستند سازی و شکل دهی مجدد پوشش این بنا هنوز میسر نشده است .